رابطه‏ ى اسلام و ایران؛ رویکرد تمدنى‏ - قسمت اول

 

نظریه‏پردازان تمدن، عوامل مختلفى را براى شکل‏گیرى یک تمدن برشمرده‏اند و گاه به تأثیر باورهاى دینى در فرایند توسعه و پیشرفت تمدن توجه داشته‏اند؛ ولى عنصر دین به عنوان جوهره‏ى تمدن، هنوز جایگاهى شایسته در این نظریه‏ها نیافته است. از سوى دیگر درباره‏ى نقش و رسالت دین اندیشمندان دین‏شناس و جامعه‏شناسان دین دیدگاه‏هایى متفاوت ارائه کرده‏اند. اگر تمدن‏سازى را نیز در حیطه‏ى هدایت که رسالت اصلى دین است، بدانیم؛ آن گاه مى‏توانیم از توانمندى دین و آموزه‏هاى دینى در حوزه‏ى تمدن‏سازى و ساز و کار آن سخن به میان آوریم. آموزه‏هاى دین در حوزه‏ى تمدن‏سازى با هر قوّت و توانى که باشد، بسان بذرى است که اگر در محیطى مناسب افشانده نشود عینیت و تحقق بیرونى نخواهد یافت. بررسى وضعیت ایران قبل و پس از ظهور اسلام و نیز بررسى وضعیت جامعه‏ى یکپارچه‏ى اسلامى پیش و پس از گرویدن ایرانیان به این جامعه مى‏تواند ما را به سمت درکى کلى‏از تعامل آنها رهنمون باشد. مطالعات تاریخى نشان مى‏دهد که یکى از سرزمین‏هایى که اسلام توانست توانمندى خود را براى تمدن سازى در آن به اثبات برساند، ایران زمین بود. در نگاهى کلى مى‏توان گفت برترین خدمت ایران به اسلام فراهم ساختن زمینه‏اى براى تجلّى قدرت تمدن‏سازى دین بود و از جمله خدمت‏هاى اسلام به ایران نیز جهت دادن به توان تمدنى ساکنان این سرزمین کُهن بود.

واژه‏ هاى کلیدى: اسلام، ایران، تمدن اسلامى، فرهنگ اسلامى، مستشرقان.

موضوع تمدن و عناصر سازنده‏ى آن و عوامل مؤثر در فراز و فرود آن، یکى از مهم‏ترین مباحثى است که در دهه‏هاى اخیر از سوى نظریه‏پردازان مورد توجه قرار گرفته است.2 مطالعات و بررسى‏هاى تمدنى، حجمى قابل توجه یافته است با وجود این، هنوز شاخه‏ى علمى مستقلى تحت عنوان تمدن‏شناسى در دانشگاه‏هاى کشورهاى اسلامى شکل نگرفته است.3 مطالعات تمدنى در حال حاضر، بیش از همه در فضاى علم تاریخ صورت مى‏گیرد و پژوهشگران تمدن، همان تاریخ پژوهان هستند که به عنوان یک گرایش علمى بر روى تمدن متمرکز شده‏اند و در نتیجه بیشتر آثار مربوط به تمدن، آثار مربوط به تاریخ تمدن است. ولى در حوزه‏ى دیگر علوم نیز کمابیش مطالعاتى درباره‏ى تمدن صورت مى‏گیرد که مهم‏ترین این حوزه‏ها را مى‏توان علوم مرتبط با فرهنگ و توسعه دانست. فرهنگ به عنوان بخش نرم‏افزارى تمدن، خود به خود زمینه‏ساز ورود به بحث تمدن مى‏باشد و توسعه نیز به عنوان گام‏هاى اولیه‏ى خلق یک تمدن، گاه پژوهشگران را به بحث درباره‏ى تمدن مى‏کشاند. در همین چارچوب، منابعى که به گونه‏اى به موضوع ویژگى‏هاى یک جامعه‏ى کمال یافته و توسعه یافته اختصاص دارد به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به موضوع تمدن نیز نظر دارند.4
در نگاهى کلى مطالعات تمدنى رایج در حوزه‏ى علم تاریخ را مى‏توان به دو شاخه تقسیم کرد:
1. مطالعاتى که با رویکرد گزارش تمدن‏ها و دستاوردهاى آن صورت مى‏گیرد و به تاریخ نقلى شبیه است و هم در مرحله‏ى تحقیق از ساز و کار تاریخ نقلى و هم در مرحله‏ى ارائه گزارش تحقیق از شیوه و سبک تاریخ نقلى تبعیت مى‏کند. نگاه به تمدن در این رویکرد، یک نگاه درونى است. این گونه مطالعات گاه خالى از تحلیل نیست، ولى به مرحله‏ى نظریه‏پردازى در زمینه‏ى کلّیت تمدن نمى‏رسد. شاید بتوان از ویل دورانت به عنوان نمونه‏اى براى این دسته از مطالعات تمدن نام برد.
2. مطالعاتى که با رویکرد نظریه‏پردازى درباره‏ى تمدن صورت مى‏گیرد و به آنچه تاریخ عقلى نامیده مى‏شود، شباهت دارد و مباحث آن با پاره‏اى مباحث فلسفه‏ى تاریخ و جامعه‏شناسى تاریخ، پیوند مى‏خورد. در این مطالعات نقل حوادث و ارائه‏ى گزارش از تمدن‏ها صرفاً به عنوان ذکر نمونه صورت مى‏گیرد و دغدغه‏ى اصلى پژوهشگر، مباحث نظرى تمدن است. به عنوان نمونه آثار توین‏بى، یوکیچى،5 اشپینگلر، اتکینسون و حتّى هانتینگتون در این دسته از مطالعات تمدنى مى‏گنجد. در این رویکرد، نگاه به تمدن لزوماً نگاهى بیرونى است. با توجه به سرشت فلسفى نگاه دوم به تمدن، در میان آثار فیلسوفان نیز مى‏توان به اجمال یا تفصیل و به صراحت یا به اشارت به دیدگاه‏هایى در این زمینه دست یافت از جمله در آثار هگل، مارکس و... .
درباره‏ى تمدن اسلامى نیز مى‏توان این دو نوع مطالعات را از هم بازشناخت. افرادى مانند آدام متز، هامیلتون گیب، گوستاو لوبون، فیلیپ حتى، آندره میکل، جرجى زیدان و گوستاو گرونبام‏6 و در میان مسلمانان، على الخربوطلى‏7 و دیگران بیش از آن که درباره‏ى تمدن اسلامى نظریه‏پردازى کنند با رویکردى تاریخى به گردآورى داده‏ها و گزارش‏هاى مربوط به این تمدن و بازگویى آنها پرداخته‏اند. البته نمى‏توان انکار کرد که هیچ گزارش تاریخى خالى از نظریه‏ها، مبادى و مبانى نظرى نیست، ولى گاه مورخان وقت خود را صرف تبیین و بررسى این مبانى مى‏کنند و گاه بدون صرف وقت براى اینگونه مباحث، مستقیماً به سراغ نتایج نشأت گرفته از آن مبانى مى‏روند. آثار تاریخ‏نگاران تمدن اسلامى نیز خالى از مباحث نظرى نیست و از تجزیه و تحلیل نوشته‏هاى آنان مى‏توان به مبانى فکرى، پیش فرض‏هاى انسان‏شناسى، تاریخ‏شناسى و تمدن‏شناسى آن‏ها پى‏برد، ولى آنان خود، مستقیماً به این مباحث نپرداخته‏اند. اگر بخواهیم از برخى اندیشمندانى که به جاى تاریخ‏نگارى تمدن، به ارائه‏ى مباحث نظرى پیرامون آن پرداخته‏اند، یاد کنیم؛ مى‏توان به افرادى مانند: ابن خلدون، مالک بن نبى،8 خفاجى‏9 و سید قطب،10 امام خمینى،11 علامه اقبال لاهورى،12 انور الجندى‏13 و حسین مونس‏14 اشاره کرد. این اندیشمندان نیز - حداقل در برخى آثار خود - بیش از آن که به ارائه‏ى گزارش درباره‏ى وجوه مختلف تمدن اسلامى بپردازند، توجّه خود را به مبانى و ابعاد نظرى تمدن اسلامى و کلیات آن و مسائلى مانند تعامل آن با دیگر تمدن‏ها و عوامل صعود و سقوط آن و راه احیاى دوباره‏ى آن معطوف داشته‏اند. طبیعى است، این افراد و به تَبَع، دیدگاه آنها از نظر اتقان و ژرفا در یک سطح نیست و برخى از آنها نگاهى جامع و فراگیر به موضوع دارند و برخى دیگر تنها به یک یا چند بعد از ابعاد موضوع نگریسته‏اند.
البته صاحب‏نظرانى هستند که هم از روش تحلیلى و هم روش گزارش‏دهى آثارى پدید آورده‏اند که از هر دو جنبه حائز اهمیت است.15
اگر آثار مستشرقان را درباره‏ى تمدن اسلامى از این منظر با یکدیگر مقایسه نماییم، مى‏بینیم که در نگاهى نقلى و تاریخى محض به تمدن اسلامى، بحث دین و باورهاى دینى به عنوان بخشى غیر قابل انکار در تمدن اسلامى خود را نشان مى‏دهد، یعنى یک تاریخ‏نگار تمدن اسلامى هیچ راهى جز اختصاص دادن بخشى قابل توجه از گزارش‏هاى تاریخى خود به مظاهر رفتارى، فکرى، نهادى و نمادى اسلام ندارد. به عنوان مثال در اغلب کتاب‏هاى تاریخ تمدن اسلامى چندین فصل به علوم اسلامى، مساجد، آداب و آیین‏هاى اسلامى مانند حج اختصاص یافته است. ولى در منابعى که به نظریه‏پردازى درباره‏ى تمدن اسلامى پرداخته‏اند، چنین نیست و نگاهى روشن پیرامون نقش و جایگاه دین در خلقِ یک تمدن و به طور مشخص، نقش آموزه‏هاى دینى اسلام در خلق تمدن اسلامى وجود ندارد. گرچه نظریه‏هاى عمومى تمدن که ویژه‏ى تمدن اسلامى طراحى نشده است، کمابیش به عنصر دین توجه داشته‏اند و افرادى مانند توین بى، نقشى محورى براى دین و معنویت قائل شده‏اند، اما باید به ضعف نظریه‏هاى مربوط به تمدن اسلامى اعتراف کرد. در اکثر این نوشته‏ها و تحلیل‏ها نسبت به نقش واقعى دین در خلق تمدن بى‏توجهى شده است، در نتیجه در فهم تمدن اسلام نیز به نوعى سطحى‏نگرى دچار شده‏اند و روح تمدن اسلامى و دستاوردهاى آن را به تعدادى ستون و بناى تاریخى کاهش داده‏اند. نویسندگان مسلمان معاصر نیز به این موضوع توجه کرده‏اند و کمابیش در آثار آنان نکاتى در این زمینه به چشم مى‏خورد.
موضوع نقش دین در شکل‏گیرى تمدن از منظرى دیگر قابل بررسى است. در فضاى کنونى بازنگرى اندیشه‏هاى دینى موضوع نقش و توانایى دین در زندگى دنیوى انسان‏ها و حیطه‏ى دخالت دین در دنیاى آنها، یکى از مباحثى است که در مطالعات فلسفه‏ى دین، کلام‏جدید و جامعه‏شناسى دین مورد بحث و بررسى قرار گرفته است و این پرسش بنیادین مطرح شده است که اصولاً دین تا کجا وارد زندگى انسان‏ها خواهد شد و کدام قلمرو را براى دامنه‏ى نفوذ خود برگزیده است. دیدگاه نظریه‏پردازان در این باره نیز متفاوت است. بر اساس دیدگاه کسانى که کارکرد و نقش حداقلى براى دین قائل هستند اصولاً نمى‏توان از نقش دین در تمدن‏سازى سخن گفت، زیرا به اعتقاد آنها دین از جمله دین اسلام نقش و وظیفه‏اى دنیایى ندارد و دین تنها متولّى تعیین اعمال عبادى انسان و تأمین و تضمین کننده‏ى آخرت او است. در نگاه این افراد، تمدن پدیده و محصولى بشرى است و در حیطه‏ى مطالعات دینى قرار نمى‏گیرد. از سوى دیگر کسانى نیز هستند که نقش وظیفه و کارکردى حداکثرى براى دین قائل هستند و درباره‏ى گستره‏ى حضور و دخالت دین تا آنجا پیش مى‏روند که حتّى دین را متولّى تبیین و تعیین قواعد و قوانین ریاضى و طبیعى هم مى‏دانند. اینها با این استدلال که «و لارَطْبِ وَ لا یَابِسٍ إِلَّا فِى کِتبٍ مُّبِین»16 تمدن‏سازى را مانند همه‏ى پدیده‏هاى دیگر در زمره‏ى وظایف و کارکردهاى دین به حساب مى‏آورند و لذا براى شناخت قواعد تمدن‏سازى به سراغ آموزه‏هاى دینى مى‏روند. این نوشته، مجالى مناسب براى تبیین این دو دیدگاه و نقد و ارزیابى مبانى و نتایج آنها نیست، ولى با توجّه به نیازى که در ادامه‏ى مقاله داریم، باید در اینجا موضعى مشخص اتخاذ کنیم و پاسخى روشن به این پرسش بدهیم. به نظر مى‏رسد از این دو دیدگاه یکى به افراط و دیگرى به تفریط رفته است و باید راهى دیگر برگزید. نقش دین در تمدن‏سازى قابل انکار نیست.17 حتّى اگر رسالت اصلى دین و در نتیجه دامنه‏ى نفوذ آن را محدود به هدایت بشر بدانیم، باز هم مى‏توانیم از نقش تمدن‏سازى دین سخن به میان آوریم. دراین‏باره توضیح بسیار مختصر زیر ضرورى به نظر مى‏رسد:
1. رسالت اصلى دین، ساختن انسان و جامعه است. یعنى آموزه‏هاى دینى، محدود به مسائل فردى یا اجتماعى نیست و دین همزمان به هر دوى آنها نظر دارد.18 و براى هر یک از این دو مقوله نیز دین(مراد از دین در این بخش از مقاله، دین اسلام است) نمونه‏اى کامل و آرمانى را ارائه داده است. نمونه‏ى آرمانى انسان کمال یافته، حضرت محمدصلى الله علیه وآله است و آحاد مسلمانان مى‏توانند ایشان را الگوى خویش قرار دهند و نمونه‏ى آرمانى جامعه‏ى مطلوب نیز، حکومت کوتاه مدت پیامبر در مدینه از آغاز هجرت تا اوایل سال یازدهم هجرى است. ولى دین، مسلمانان را به یک نمونه‏ى آرمانى دیگر نیز که در فرجام تاریخ بشر به دست مصلحى از خاندان پیامبر تحقق خواهد یافت، متوجه ساخته است. آیات و روایات فراوانى به بیان ویژگى‏هاى جامعه‏ى موعود در فرجام تاریخ پرداخته‏اند. در ذیل به دو آیه از قرآن کریم اشاره مى‏شود و بحث تفصیلى را به منابع مربوط به مهدویت و جامعه‏اى که به دست ایشان بنا نهاده خواهد شد، واگذار مى‏کنیم:
«وَنُرِیدُ أَنْ نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمْ الْوَارِثِینَ»19
«و لقد کتَبْنَا فى الزَّبوُر مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الأَرضَ یَرِثُها عِبَادِىَ الصَّالِحون».20
با توجه به ویژگى‏هایى که در متون اسلامى براى جامعه‏ى موعود بیان شده است، با هر تعریفى از تمدن مى‏توان آن را یک جامعه‏ى متمدن نامید. بنابراین، دین براى نشان دادن جامعه‏ى آرمانى مطلوب براى بشر رویکردى تمدنى برگزیده است و از این طریق عملاً موضوع تمدن را در حیطه‏ى مباحث مورد اهتمام خود قرار داده است.
در نگاهى عام‏تر مى‏توان ادعا کرد که مجموعه‏ى تعالیم اسلام درباره‏ى نظام اجتماعى و جامعه سازى داراى جوهره و رویکردى تمدنى است و رعایت و عمل به آنها به ایجاد تمدن مى‏انجامد. تجربه‏ى تاریخى مسلمانان نیز گواه این است که وقتى دین توجه خود را به جامعه معطوف مى‏دارد و دین‏داران خود را پایبند عمل به تعالیم اسلامى بدانند، جامعه‏ى اسلامى الزاماً به سوى یک جامعه‏ى برخوردار از تمدن حرکت خواهد کرد. در قرن‏هاى نخستین اسلامى، تمدن اسلامى بر اساس همین درک کلى مسلمانان از قواعد و قوانین جامعه‏ساز اسلامى شکل گرفت، یعنى وقتى مسلمانان به طور نسبى به رهنمودهاى دین براى چگونه زیستن و چگونه اداره کردن جامعه عمل کردند به طور طبیعى پس از مدتى از تمدن بزرگ و بى‏بدیل برخوردار شدند.
نکته‏ى نخست را مى‏توان یک دلیل عقلى و نکته‏ى دوم را یک دلیل تاریخى براى اثبات نقش دین (اسلام) در ایجاد تمدن دانست. بر همین اساس به هیچ روى نمى‏توان از دلالت‏هاى تمدنى و تمدن‏سازى دین چشم پوشید، به ویژه این که دین در عمل، توانمندى خود را در بنا نهادن یک تمدن نشان داده است و مسلمانان در برهه‏اى از تاریخ پرچم‏دار بزرگترین تمدن بشرى بودند.
اکنون با پذیرش رویکرد و جوهره‏ى تمدن‏ساز دین، باید گفت که آموزه‏هاى تمدن‏ساز دین، تنها اگر در یک بستر مناسب اجتماعى و فرهنگى به کار گرفته شود، مى‏تواند به ایجاد یک تمدن منجر شود و اگر چنین بسترى را نیابد، پا از حیطه‏ى سخن بیرون نمى‏گذارد و عینیت و تحقق بیرونى نخواهد یافت. به بیان دیگر آموزه‏هاى دینى در حوزه‏ى تمدن‏سازى مانند بذرى است مناسب و مرغوب، اما یک بذر به هر اندازه که مرغوب باشد، اگر در محیطى مناسب افشانده نشود، محصولى مناسب نخواهد داشت.
بذرهاى تمدن اسلامى در زمان حیات پیامبر بر اساس آیات قرآن‏21 و سنت نبوى شکل گرفت. شیعیان با اعتقاد به حجیت قول، فعل و تقریر اهل بیت پیامبرعلیهم السلام تعالیم باقى مانده از آنان را نیز همتراز سنت پیامبر دانسته و به آن توجه دارند. آیات وحى و سنت پیامبر سرشار از آموزه‏هاى تمدن‏ساز است، ولى این آموزه‏ها وقتى تمدن‏ساز شد که مسلمانان پا از محدوده‏ى حجاز فراتر نهادند و وارد دیگر سرزمین‏ها شدند. به نظر مى‏رسد، مهم‏ترین حادثه در جامعه‏ى اسلام پس از رحلت پیامبر و شکل‏گیرى دستگاه خلافت، مسئله‏ى فتوحات بود. فتوحات تحوّلى جدّى در جامعه‏ى اسلامى پدید آورد. با وجود مطالعات و بررسى‏هاى نسبتاً فراوانى که پیرامون فتوحات صورت گرفته، به نظر مى‏رسد که هنوز تحلیلى جامع و فراگیر در این باره ارائه نشده و مجال براى تحقیقات بیشتر همچنان باز است. فتوحات از یک سو اعراب مسلمان را با دنیایى جدید آشنا ساخت که میراث تمدنى آنها در علوم و معمارى و نظام اجتماعى یک میراث ارزشمند و برجسته بود و از سوى دیگر حاملان دین و اندیشه‏ى اسلامى که دغدغه‏ى یک زندگى دینى را داشتند با پرسش‏ها و مسائلى جدید روبرو شدند که پاسخى دینى مى‏طلبید. هر دوى اینها نقشى بسیار تعیین کننده در پیدایش علوم و شکل‏گیرى یک نظام فرهنگى، سیاسى و اجتماعى جدید در سرزمین‏هاى اسلامى و در نتیجه شکل‏گیرى تمدن اسلامى ایفا کرد. یکى از سرزمین‏هایى که به فاصله‏ى کمتر از یک دهه تقریباً به طور کامل فتح شد، سرزمین ایران بود. درست است که ایران پیش از فتح اسلامى در آستانه‏ى یک فروپاشى سیاسى، اجتماعى قرار داشت، اما کسى نمى‏تواند انکار کند که صرف‏نظر از مقطع مقارن با فتح اسلامى، ایران از دیر باز مفتخر به برخوردارى از تمدنى باشکوه بود. تمدن ایرانى در حوزه‏ى ادبیات، علوم، معمارى و تشکیلات حکومتى دستاوردهایى است که برخى از آنها همچنان براى بشر امروزى عظمت و زیبایى خود را حفظ کرده است. یعنى فاتحان مسلمان به سرزمینى دور از علم، فرهنگ و تمدن پا نگذاشتند، بلکه به سرزمینى پا نهادند که آوازه‏ى تمدن آن مورد اعتراف همه بود.22 سرنوشت ایران پس از ورود اعراب مسلمان، نشان دهنده‏ى این است که ایرانیان پس از آشنایى با اسلام و تطبیق خود با فرهنگ اسلامى بلافاصله حرکت تمدنى خود را از سرگرفتند و راه گذشته‏ى خود را ادامه دادند. بازگشت ثبات سیاسى به ایران بعد از فتوحات و آشنا
یى ایرانیان با تعالیم اسلام و خوگرفتن آنها به زبان جدید، حدود یک قرن و نیم به درازا انجامید، ولى پس از گذار از این دوران، ایرانیان بلافاصله قابلیت‏هاى تمدنى خود را به کار گرفتند و این بار پس از ورود به ساحت نورانى توحید و در مسیرى جدید و الهى، بار دیگر به خلق تمدن پرداختند. بهترین، ساده‏ترین و در عین حال، مهم‏ترین دلیل این ادعا - که گرچه بسیار تکرار شده است، اما طراوت خود را از دست نداده است - ایرانى بودن اکثر عالمان بزرگ در رشته‏هاى مختلف علمى است، دانشمندانى نظیر ابن‏سینا، فارابى؛ ابوریحان بیرونى، عمر خیّام، سیبویه، طبرى، ابومعشر بلخى، امام بخارى، امام مسلم نیشابورى، امام نسائى و بسیارى دیگر. از سویى دیگر، نمى‏توان بروز و ظهور این عالمان را یکسره معلول محیط ایرانى دانست، چه ویژگى اصلى آثار علمى این بزرگان اسلام‏گرایى آن است و این صفت به نوبه‏ى خود برآمده از فرهنگ و تربیت اسلامى است.

ادامه دارد