رابطه‏ ى اسلام و ایران؛ رویکرد تمدنى‏ - قسمت دوم

حال، اگر نگاه خود را از وضعیت ایران قبل و بعد از گرویدن به اسلام معطوف به جامعه‏ى اسلامى پیش و پس از گرویدن ایرانیان به آن نماییم، شاید بتوانیم چنین ادعا کنیم که جامعه‏ى اسلامى نیز تنها پس از آن که پا به ایران نهاد، توانست براى حرکت به سمت آینده‏اى تمدنى اقدام نماید. طبیعى است، این سخن به معناى تلاش براى ایرانى نشان دادن تمدن اسلامى نیست، ولى از سوى دیگر بر این پیش‏فرض نیز استوار است که تمدن اسلامى را نباید یک تمدن عربى شمرد. تمدن اسلامى تمدن همه‏ى مسلمانان بود، نه تمدن قوم و نژادى خاص مانند اعراب یا ایرانیان.
در اینجا تذکر این نکته‏ى مهم ضرورى است که پاره‏اى مستشرقان براى نفى جنبه‏ى الهى تمدن اسلامى و بشرى نشان دادن آن، تمدن اسلامى را تمدن عربى خوانده‏اند،23 که گاه در این گونه تحلیل‏ها رد پاى انگیزه‏هاى سیاسى نیز به چشم مى‏خورد. بحث عربى یا اسلامى بودن تمدن اسلامى یکى از رایج‏ترین بحث‏ها در کتاب‏هاى مربوط به تمدن اسلامى است‏24 و شاید برخى نویسندگان براى جمع بین هر دو قول، تمدن اسلامى را تمدن اسلامى عربى یا تمدن عربى اسلامى خوانده‏اند. مثلاً شوقى ابوخلیل، کتاب خود را الحضاره العربیه الاسلامیه نامیده است و حکمت فریحات و ابراهیم الخلیل نیز کتابى به نام مدخل الى تاریخ الحضاره العربى الاسلامیه تألیف کرده‏اند. على حسنى الخربوطلى نیز از عنوان الحضاره العربیه الاسلامیه براى نام کتاب خود استفاده کرده است. بدوى نیز کتابى را که از شیدر، مستشرق آلمانى ترجمه کرده است، روح الحضاره العربیه نامیده است. همچنان که خدابخش نیز کتابى را که از ژوزف هل آلمانى ترجمه کرد، Arabic Civilization نام نهاد. نقد دیدگاه عربى دانستن تمدن اسلامى به مفهوم انکار نقش و اهمیت زبان عربى در شکل‏گیرى تمدن اسلامى نیست؛ بر همگان روشن است که زبان عربى نه تنها زبان قرآن، بلکه زبان مشترک همه‏ى مسلمانان و زبان علمى تمدن اسلامى است و شناخت میراث تمدن اسلامى جز از طریق این زبان ممکن نیست.
آموزه‏ها و بذرهاى تمدن‏ساز اسلام، قوم و نژادى خاص را خطاب قرار نمى‏داد و اصولاً خصلت جهانى دین اسلام مغایر با قوم محورى بود.25 بررسى تعامل بین اسلام و ایران در سده‏هاى نخستین اسلامى به خوبى نشان مى‏دهد که اسلام توانست ملّتى تمدن‏ساز را در مسیرى جدید قرار دهد و توان آن را در خدمت تعالیم عالى خود بگیرد و از سوى دیگر سرزمین تمدن‏ساز ایران نیز توانست، محیط مناسبى براى پرورش بذر انسان‏ساز و جامعه‏ساز اسلام فراهم آورد. یعنى ایران یکى از سرزمین‏هایى بود که اسلام توانست در آن جا توانمندى خود را براى تمدن‏سازى به اثبات برساند.

پى‏نوشت‏ها:

1.استادیار دانشگاه امام صادق(ع).
2. براى بحث‏هایى در زمینه‏ى تعریف تمدن، ر.ک: سلیمان الخطیب، اسس مفهوم الحضارة فى الاسلام، ص 21-66؛ کریم جبر الحسن، عملیه النهوض الحضارى، فصل اول؛ احمد سائح، اضواء على الحضاره الاسلامیه، ص 17 - 20؛ محمود خالدى، الاصول الفکریه للثقافه الاسلامیه، ج 1، ص 61.
3. البته منابعى درباره‏ى وجوه مختلف تمدن از جمله فلسفه‏ى تمدن نوشته و یا ترجمه شده است، ولى هنوز راهى دراز تا شکل‏گیرى یک رشته‏ى علمى مستقل به نام علم تمدن‏شناسى داریم، درباره‏ى فلسفه‏ى تمدن، کتاب احمد محمود صبحى با عنوان، فى فلسفة الحضارة و نیز کتاب آلبرت شفیتزر که با عنوان فلسفة الحضارة به عربى ترجمه شده است، قابل توجه است.
4. در این‏جا بنا بر ذکر منابع نیست، ولى به عنوان نمونه، کتاب احمد شلبى با عنوان المجتمع الاسلامى و اسس تکوینه کاملاً با مباحث تمدنى پیوند دارد و البته نمونه‏هاى بسیار زیادى در این زمینه مى‏توان یافت.
5. از نظریه‏پردازان تمدن در آسیاى جنوب شرقى است که نظریات او را پایه‏گذار تمدن جدید ژاپن مى‏دانند. کتاب نظریه تمدن او به زبان فارسى هم ترجمه شده است.
6. در کتاب Islam; Essays in the Nature and Growth of a Cultural Traditionبه ویژه در فصل آخر که تئورى وامدارى و اقتباس فرهنگى Theory of cultural Borrowing را مطرح کرده است.
7. على الخربوطلى، در کتاب الحضارة العربیة الاسلامیة.
8. مالک بن بنى، مشکلات الحضارة.
9. محمد عبدالمنعم، الاسلام و الحضارة الانسانیة.
10. سید قطب، الاسلام و مشکلات الحضارة.
11. امام خمینى(ره)، در سخنان و موضع‏گیرى‏ها.
12. علامه اقبال لاهورى، احیاى فکر دینى، نیز در لابه لاى اشعار.
13. الجندى، الاسلام و الحضارة.
14. حسین مونس، الحضارة: دراسة فى اصول و عوامل قیامها و تطورها.
15. بهترین نمونه در این زمینه آثار سید حسین نصر است، به عنوان مثال، علم و تمدن در اسلام و دیگر علم در اسلام که دومى به اهتمام احمد آرام ترجمه و به چاپ رسیده است.
16. انعام / 59.
17. به عنوان نمونه، الخطیب در کتاب اسس مفهوم الحضارة فى الاسلام، فصل دوم با عنوان: دور الفکرة الدینیة فى تکوین الحضارة و فصل سوم با عنوان عقیدة الحضارة الاسلامیة.
18. اصالت انسان یا اصالت جامعه از مباحث فلسفى تاریخ و جامعه‏شناسى است و دیدگاه‏هاى مختلفى درباره‏ى آن وجود دارد و در این مختصر امکان بحث درباره‏ى آن وجود ندارد. در مورد تأثیر این دیدگاه بر نظریه‏ى تمدن، از جمله، ر.ک: مصطفى الشکعه، معالم الحضارة الاسلامیه، ص 33-38.
19. قصص / 5. ترجمه: و ما اراده کردیم که بر آن طایفه‏ى ضعیف و ذلیل در آن سرزمین منت گذارده و آنها را پیشوایان خلق قرار دهیم و وارث (ملک و جاه فرعونیان) گردانیم.
20. انبیاء / 105. ترجمه: (و در کتب انبیاء سلف وعده دادیم) که البته بندگان نیکوکار من ملک زمین را وارث و متصرف خواهند شد.
21. براى بحث‏هایى در این زمینه، از جمله، ر.ک: الشکعه، پیشین، ص 27 به بعد؛ عون الشریف قاسم، الاسلام و الثورة الحضاریة، ص 46 - 70 به ویژه در بحثى با عنوان القرآن و الحضاره؛ سائح، پیشین، ص 20 - 52، وى به ویژه بر عنصر علم تکیه کرده است؛ البوطى، منهج الحضارة الانسانیة فى القرآن؛ عثمان، القیم الحضاریة فى رسالة الاسلام؛ الاسلام و الثورة الحضاریة.
22. در این باره منابع بسیار زیادى وجود دارد و کتاب‏هاى تاریخى مانند تاریخ طبرى و مروج الذهب و الکامل فى التاریخ و عیون الخبار ابن قتیبه و مانند آن مشحون از نمونه‏هایى است که این ادعا را اثبات مى‏کند. محمد محمدى که درباره‏ى تأثیر ادبیات ایران پیش از اسلام بر ادبیات اسلامى و عربى تحقیقاتى ارزشمند انجام داده است در نخستین بخش از کتاب آداب اللغة العربیة و تاریخ‏ها در بحثى با عنوان بدء ظهور عناصر ایرانیه فى الادب العربى (ص 143 به بعد) تلاش کرده است نقطه‏ى آغاز این تأثیرگذارى را نشان دهد.
23. براى بحثى در این زمینه و نیز اطّلاع اجمالى از فعالیت‏هاى مستشرقان در زمینه‏ى تمدن اسلامى، ر.ک: محسن الویرى، مطالعات اسلامى در غرب، ص 154 - 164.
24. از جمله درالشکعه، پیشین، ص 33 - 38. وى از نظریه‏ى عربى نبودن تمدن اسلامى دفاع کرده است؛ حکمت فریحات و ابراهیم الخطیب، مدخل الى تاریخ الحضارة العربیة الاسلامیة، 23 - 31.
25. درباره‏ى ویژگى جهانى بودن اسلام و مستندات آن ر.ک:

Alviri, Intercultural Communication among the Muslims in the First Islamic Decades, p20-23.

منابع:

- القرآن الکریم.
- آرام، احمد، علم در اسلام (تهران، سروش، 1364ش).
- ابوخلیل، شوقى، الحضارة العربیة الاسلامیة (طرابلس، کلیة الدعوة الاسلامیة، 1987م).
- ابن خلدون، عبدالرحمن محمد، مقدمة ابن خلدون (بیروت، الاعلمى للمطبوعات، بى‏تا).
- الویرى، محسن، مطالعات اسلامى در غرب (الدراسات الاسلامیه فى الغرب)، (تهران، سمت، 1382).
- البوطى، محمد سعید رمضان، منهج الحضارة الانسانیة فى القرآن (دمشق، دارالفکر، ط 1، 1402ق).
- الحسن، کریم جبر، عملیة النهوض الحضارى (بیروت، دارالهادى، 1413ق/ 1993م).
- خالدى، محمود، الاصول الفکریة للثقافة الاسلامیة (عمان، دارالفکر، ط 1، 1983م / 1403ق)
- الخربوطلى، على حسنى، الحضارة العربیة الاسلامیة: حضارة السیاسیة، الادارة و القضاء، الحرب و الاجتماع، الاقتصاد، التربیة و التعلیم، الثقافة و الفنون (القاهرة، مکتبة الخانجى).
- الخطیب، سلیمان، اسس مفهوم الحضاره فى الاسلام (القاهره، الزهراء للاعلام العربى، ط 1، 1406ق / 1986م).
- خفاجى، محمد عبدالمنعم، الاسلام و الحضارة الانسانیة (بیروت، دارالکتاب اللبنانیة).
- سائح، احمد، اضواء على الحضارة الاسلامیة (ریاض، داراللواء، 1401ق / 1981م).
- الشریف، احمد ابراهیم، دراسات فى الحضارة الاسلامیة (القاهرة، دارالفکر العربى، ط 2، 1981م).
- شفیتزر، آلبرت، فلسفة الحضارة (القاهرة، مطبعة مصر).
- شلبى، احمد، المجتمع الاسلامى و اسس تکوینه، اسباب ضعفه و وسائل نهضته (قاهرة، مکتبة النهضة المصریة، 1986م).
- شیدر، هانز هینرش، روح الحضارة العربیة (بیروت، دارالعلم للملایین، 1949م).
- الشکعه، مصطفى، معالم الحضارة الاسلامیة (بیروت، دارالعلم للملایین، 1987م).
- صبحى، احمد محمود، فى فلسفة الحضارة (الاسکندریة، مؤسسة الثقافیة الجامعیة، بى‏تا).
- عثمان، محمد فتحى، القیم الحضاریة فى رسالة الاسلام (ریاض، الدار السعودیة للنشر، ط 1، 1982م).
- فریحات، حکمت عبدالکریم؛ الخطیب، ابراهیم یاسین، مدخل الى تاریخ الحضارة العربیة الاسلامیة (عمان (اردن)، دارالشروق، 1989م).
- قاسم، عون الشریف، الاسلام و الثورة الحضاریة (بیروت، دارالجیل؛ الخرطوم، دارالمأمون المحدودة، ط 3، 1411ق / 1991م).
- متز، آدام، الحضارة الاسلامیة فى القرن الرابع الهجرى أو عصر النهضة فى الاسلام، ترجمه‏ى محمد ابوریده و رفعت البداوى (بیروت، دارالکتاب العربى).
- محمدى، محمد، آداب اللغة العربیة و تاریخ‏ها، الجزء الاول (تهران، جامعة تهران، 1335ش).
- مونس، حسین، الحضارة: دراسة فى اصول و عوامل قیامها و تطورها (الکویت، عالم المعرفه، 1419ق/1998م).
- نصر، سید حسین، علم و تمدن در اسلام (تهران، امیرکبیر، 1345ش).
- یوکیچى، فوکوتساوا، نظریة تمدن، ترجمه‏ى چنگیز پهلوان (تهران، گیو، 1379ش).

- Grunebam, G, E, Von, Islam; Essays in the Nature and Growth of a Cultural Tradition (London, Rutledge & Kegan Paul LTD, 1964).
- Khuda Bakhsh, S, The Arab Civilization (Delhi, Idarah-I Adabiyat - I Delhi, 1980).
- Alviri, Mohsen,Intercultural Communication among the Muslims in the First Islamic Decades (I.S.U. Research Quarterly, No. 16, Winter 2003. pp. 19-36).
- Encyclopedia of Islam, New Edition. Leiden, E.J. Brill. 1986 - 2000.

 دکتر محسن الویرى